3次元極座標(球座標)から直交座標への変換が与えられています。 $x = r\sin\theta\cos\phi$ $y = r\sin\theta\sin\phi$ $z = r\cos\theta$ このとき、$\frac{\partial r}{\partial x}, \frac{\partial \phi}{\partial x}, \frac{\partial \theta}{\partial x}, \frac{\partial \theta}{\partial z}$を$x,y,z$を用いて表す問題です。

解析学偏微分多変数関数座標変換極座標微積分
2025/5/7

1. 問題の内容

3次元極座標(球座標)から直交座標への変換が与えられています。
x=rsinθcosϕx = r\sin\theta\cos\phi
y=rsinθsinϕy = r\sin\theta\sin\phi
z=rcosθz = r\cos\theta
このとき、rx,ϕx,θx,θz\frac{\partial r}{\partial x}, \frac{\partial \phi}{\partial x}, \frac{\partial \theta}{\partial x}, \frac{\partial \theta}{\partial z}x,y,zx,y,zを用いて表す問題です。

2. 解き方の手順

まず、rrについて、r=x2+y2+z2r = \sqrt{x^2 + y^2 + z^2}であるから、rx\frac{\partial r}{\partial x}は以下のようになります。
rx=xx2+y2+z2=xr\frac{\partial r}{\partial x} = \frac{x}{\sqrt{x^2 + y^2 + z^2}} = \frac{x}{r}
次に、tanϕ=yx\tan\phi = \frac{y}{x}であるから、ϕ=arctanyx\phi = \arctan{\frac{y}{x}}となります。よって、ϕx\frac{\partial \phi}{\partial x}は以下のようになります。
ϕx=11+(yx)2(yx2)=11+y2x2(yx2)=x2x2+y2(yx2)=yx2+y2\frac{\partial \phi}{\partial x} = \frac{1}{1 + (\frac{y}{x})^2} \cdot (-\frac{y}{x^2}) = \frac{1}{1 + \frac{y^2}{x^2}} \cdot (-\frac{y}{x^2}) = \frac{x^2}{x^2 + y^2} \cdot (-\frac{y}{x^2}) = -\frac{y}{x^2 + y^2}
次に、z=rcosθz = r\cos\thetaよりcosθ=zr\cos\theta = \frac{z}{r}だから、θ=arccoszr=arccoszx2+y2+z2\theta = \arccos\frac{z}{r} = \arccos\frac{z}{\sqrt{x^2+y^2+z^2}}となります。
θx=11(zr)2z(12(x2+y2+z2)32)2x=11z2x2+y2+z2zx(x2+y2+z2)32=x2+y2+z2x2+y2zx(x2+y2+z2)32=zx(x2+y2+z2)x2+y2\frac{\partial \theta}{\partial x} = -\frac{1}{\sqrt{1-(\frac{z}{r})^2}} \cdot z \cdot (-\frac{1}{2}(x^2+y^2+z^2)^{-\frac{3}{2}}) \cdot 2x = \frac{1}{\sqrt{1-\frac{z^2}{x^2+y^2+z^2}}} \cdot \frac{zx}{(x^2+y^2+z^2)^{\frac{3}{2}}} = \frac{\sqrt{x^2+y^2+z^2}}{\sqrt{x^2+y^2}} \cdot \frac{zx}{(x^2+y^2+z^2)^{\frac{3}{2}}} = \frac{zx}{(x^2+y^2+z^2)\sqrt{x^2+y^2}}
θz=11(zr)2x2+y2+z2z2z2x2+y2+z2x2+y2+z2=11z2x2+y2+z2x2+y2(x2+y2+z2)3/2=x2+y2+z2x2+y2x2+y2(x2+y2+z2)3/2=x2+y2x2+y2+z2\frac{\partial \theta}{\partial z} = -\frac{1}{\sqrt{1-(\frac{z}{r})^2}} \cdot \frac{\sqrt{x^2+y^2+z^2} - z \cdot \frac{2z}{2\sqrt{x^2+y^2+z^2}}}{x^2+y^2+z^2} = -\frac{1}{\sqrt{1-\frac{z^2}{x^2+y^2+z^2}}} \cdot \frac{x^2+y^2}{(x^2+y^2+z^2)^{3/2}} = -\frac{\sqrt{x^2+y^2+z^2}}{\sqrt{x^2+y^2}} \cdot \frac{x^2+y^2}{(x^2+y^2+z^2)^{3/2}} = -\frac{\sqrt{x^2+y^2}}{x^2+y^2+z^2}

3. 最終的な答え

rx=xx2+y2+z2\frac{\partial r}{\partial x} = \frac{x}{\sqrt{x^2 + y^2 + z^2}}
ϕx=yx2+y2\frac{\partial \phi}{\partial x} = -\frac{y}{x^2 + y^2}
θx=zx(x2+y2+z2)x2+y2\frac{\partial \theta}{\partial x} = \frac{zx}{(x^2+y^2+z^2)\sqrt{x^2+y^2}}
θz=x2+y2x2+y2+z2\frac{\partial \theta}{\partial z} = -\frac{\sqrt{x^2+y^2}}{x^2+y^2+z^2}

「解析学」の関連問題