点$(x, y)$を通り、方向ベクトル $\vec{l}_\theta = (\cos \theta, \sin \theta)$ を持つ直線を $l_\theta$、方向ベクトル $\vec{l}_\phi = (\cos \phi, \sin \phi)$ を持つ直線を $l_\phi$ とする。ここで、$0 \le \theta < 2\pi$, $0 \le \phi < 2\pi$ である。関数 $$ f(x, y) = \begin{cases} \frac{2x^3y - 3xy^3}{x^2 + y^2} + xy^3 & (x, y) \ne (0, 0) \\ 0 & (x, y) = (0, 0) \end{cases} $$ について、方向微分 $$ g_1(x, y; \theta) = \frac{\partial f}{\partial l_\theta}(x, y), \quad g_2(x, y; \theta, \phi) = \frac{\partial g_1}{\partial l_\phi}(x, y; \theta) $$ を考える。以下の問いに答えよ。 (1) $g_1(0, 0; \theta)$ を求めよ。$f(x, y)$ は $(0, 0)$ で微分可能であることを用いてよい。 (2) $g_2(0, 0; 0, \pi/2)$, $g_2(0, 0; \pi/2, 0)$ を求めよ。 (3) $g_2(0, 0; \pi/4, \pi/4)$ を求めよ。

解析学方向微分多変数関数微分可能性
2025/6/22

1. 問題の内容

(x,y)(x, y)を通り、方向ベクトル lθ=(cosθ,sinθ)\vec{l}_\theta = (\cos \theta, \sin \theta) を持つ直線を lθl_\theta、方向ベクトル lϕ=(cosϕ,sinϕ)\vec{l}_\phi = (\cos \phi, \sin \phi) を持つ直線を lϕl_\phi とする。ここで、0θ<2π0 \le \theta < 2\pi, 0ϕ<2π0 \le \phi < 2\pi である。関数
f(x,y)={2x3y3xy3x2+y2+xy3(x,y)(0,0)0(x,y)=(0,0) f(x, y) = \begin{cases} \frac{2x^3y - 3xy^3}{x^2 + y^2} + xy^3 & (x, y) \ne (0, 0) \\ 0 & (x, y) = (0, 0) \end{cases}
について、方向微分
g1(x,y;θ)=flθ(x,y),g2(x,y;θ,ϕ)=g1lϕ(x,y;θ) g_1(x, y; \theta) = \frac{\partial f}{\partial l_\theta}(x, y), \quad g_2(x, y; \theta, \phi) = \frac{\partial g_1}{\partial l_\phi}(x, y; \theta)
を考える。以下の問いに答えよ。
(1) g1(0,0;θ)g_1(0, 0; \theta) を求めよ。f(x,y)f(x, y)(0,0)(0, 0) で微分可能であることを用いてよい。
(2) g2(0,0;0,π/2)g_2(0, 0; 0, \pi/2), g2(0,0;π/2,0)g_2(0, 0; \pi/2, 0) を求めよ。
(3) g2(0,0;π/4,π/4)g_2(0, 0; \pi/4, \pi/4) を求めよ。

2. 解き方の手順

(1) f(x,y)f(x, y)(0,0)(0, 0) で微分可能であることから、方向微分の定義より
g1(0,0;θ)=flθ(0,0)=limh0f(0+hcosθ,0+hsinθ)f(0,0)h g_1(0, 0; \theta) = \frac{\partial f}{\partial l_\theta}(0, 0) = \lim_{h \to 0} \frac{f(0 + h \cos \theta, 0 + h \sin \theta) - f(0, 0)}{h}
f(0,0)=0f(0, 0) = 0 であるから、
g1(0,0;θ)=limh0f(hcosθ,hsinθ)h=limh02(hcosθ)3(hsinθ)3(hcosθ)(hsinθ)3(hcosθ)2+(hsinθ)2+(hcosθ)(hsinθ)3h g_1(0, 0; \theta) = \lim_{h \to 0} \frac{f(h \cos \theta, h \sin \theta)}{h} = \lim_{h \to 0} \frac{\frac{2(h \cos \theta)^3 (h \sin \theta) - 3(h \cos \theta) (h \sin \theta)^3}{(h \cos \theta)^2 + (h \sin \theta)^2} + (h \cos \theta) (h \sin \theta)^3}{h}
=limh02h4cos3θsinθ3h4cosθsin3θh2(cos2θ+sin2θ)+h4cosθsin3θh = \lim_{h \to 0} \frac{\frac{2h^4 \cos^3 \theta \sin \theta - 3h^4 \cos \theta \sin^3 \theta}{h^2 (\cos^2 \theta + \sin^2 \theta)} + h^4 \cos \theta \sin^3 \theta}{h}
=limh02h2cos3θsinθ3h2cosθsin3θ+h4cosθsin3θh = \lim_{h \to 0} \frac{2h^2 \cos^3 \theta \sin \theta - 3h^2 \cos \theta \sin^3 \theta + h^4 \cos \theta \sin^3 \theta}{h}
=limh0h(2cos3θsinθ3cosθsin3θ+h2cosθsin3θ)=0 = \lim_{h \to 0} h(2 \cos^3 \theta \sin \theta - 3 \cos \theta \sin^3 \theta + h^2 \cos \theta \sin^3 \theta) = 0
よって、g1(0,0;θ)=0g_1(0, 0; \theta) = 0
(2) g2(x,y;θ,ϕ)=g1lϕ(x,y;θ)g_2(x, y; \theta, \phi) = \frac{\partial g_1}{\partial l_\phi}(x, y; \theta) であるから、
g2(0,0;θ,ϕ)=g1lϕ(0,0;θ)=limh0g1(0+hcosϕ,0+hsinϕ;θ)g1(0,0;θ)h g_2(0, 0; \theta, \phi) = \frac{\partial g_1}{\partial l_\phi}(0, 0; \theta) = \lim_{h \to 0} \frac{g_1(0 + h \cos \phi, 0 + h \sin \phi; \theta) - g_1(0, 0; \theta)}{h}
ここで、g1(0,0;θ)=0g_1(0, 0; \theta) = 0 であるから、
g2(0,0;θ,ϕ)=limh0g1(hcosϕ,hsinϕ;θ)h=limh0flθ(hcosϕ,hsinϕ)h g_2(0, 0; \theta, \phi) = \lim_{h \to 0} \frac{g_1(h \cos \phi, h \sin \phi; \theta)}{h} = \lim_{h \to 0} \frac{\frac{\partial f}{\partial l_\theta}(h \cos \phi, h \sin \phi)}{h}
g1(x,y;θ)=flθ(x,y)=fx(x,y)cosθ+fy(x,y)sinθg_1(x, y; \theta) = \frac{\partial f}{\partial l_\theta}(x, y) = \frac{\partial f}{\partial x}(x, y) \cos \theta + \frac{\partial f}{\partial y}(x, y) \sin \theta より、
g2(0,0;θ,ϕ)=0g_2(0, 0; \theta, \phi) = 0 が予想されるが、g1(x,y;θ)g_1(x,y; \theta)(0,0)(0,0) で微分可能とは限らないので注意が必要。
まず、g2(0,0;0,π/2)g_2(0, 0; 0, \pi/2) を求める。θ=0,ϕ=π/2\theta = 0, \phi = \pi/2 より、
g2(0,0;0,π/2)=limh0g1(hcos(π/2),hsin(π/2);0)h=limh0g1(0,h;0)h=limh0fx(0,h)cos0+fy(0,h)sin0h g_2(0, 0; 0, \pi/2) = \lim_{h \to 0} \frac{g_1(h \cos (\pi/2), h \sin (\pi/2); 0)}{h} = \lim_{h \to 0} \frac{g_1(0, h; 0)}{h} = \lim_{h \to 0} \frac{\frac{\partial f}{\partial x}(0, h) \cos 0 + \frac{\partial f}{\partial y}(0, h) \sin 0}{h}
=limh0fx(0,h)h = \lim_{h \to 0} \frac{\frac{\partial f}{\partial x}(0, h)}{h}
ここで、
fx(x,y)=(6x2y3y3+y3(x2+y2)+2xy3)(x2+y2)(2x3y3xy3+xy5)(2x)(x2+y2)2 \frac{\partial f}{\partial x}(x, y) = \frac{(6x^2y - 3y^3 + y^3(x^2+y^2) + 2xy^3)(x^2+y^2) - (2x^3y - 3xy^3 + xy^5)(2x)}{(x^2+y^2)^2}
より、
fx(0,y)=(3y3+y5)y20y4=3y5+y7y4=3y+y3 \frac{\partial f}{\partial x}(0, y) = \frac{(-3y^3+y^5)y^2 - 0}{y^4} = \frac{-3y^5 + y^7}{y^4} = -3y + y^3
よって、
g2(0,0;0,π/2)=limh03h+h3h=limh0(3+h2)=3 g_2(0, 0; 0, \pi/2) = \lim_{h \to 0} \frac{-3h + h^3}{h} = \lim_{h \to 0} (-3 + h^2) = -3
次に、g2(0,0;π/2,0)g_2(0, 0; \pi/2, 0) を求める。θ=π/2,ϕ=0\theta = \pi/2, \phi = 0 より、
g2(0,0;π/2,0)=limh0g1(hcos0,hsin0;π/2)h=limh0g1(h,0;π/2)h=limh0fx(h,0)cos(π/2)+fy(h,0)sin(π/2)h g_2(0, 0; \pi/2, 0) = \lim_{h \to 0} \frac{g_1(h \cos 0, h \sin 0; \pi/2)}{h} = \lim_{h \to 0} \frac{g_1(h, 0; \pi/2)}{h} = \lim_{h \to 0} \frac{\frac{\partial f}{\partial x}(h, 0) \cos (\pi/2) + \frac{\partial f}{\partial y}(h, 0) \sin (\pi/2)}{h}
=limh0fy(h,0)h = \lim_{h \to 0} \frac{\frac{\partial f}{\partial y}(h, 0)}{h}
fy(x,y)=(2x39xy2+5xy4)(x2+y2)(2x3y3xy3+xy5)(2y)(x2+y2)2 \frac{\partial f}{\partial y}(x, y) = \frac{(2x^3 - 9xy^2 + 5xy^4)(x^2+y^2) - (2x^3y - 3xy^3 + xy^5)(2y)}{(x^2+y^2)^2}
fy(x,0)=2x3x20x4=2x5x4=2x \frac{\partial f}{\partial y}(x, 0) = \frac{2x^3 \cdot x^2 - 0}{x^4} = \frac{2x^5}{x^4} = 2x
g2(0,0;π/2,0)=limh02hh=2 g_2(0, 0; \pi/2, 0) = \lim_{h \to 0} \frac{2h}{h} = 2
(3) g2(0,0;π/4,π/4)g_2(0, 0; \pi/4, \pi/4) を求める。
g2(0,0;π/4,π/4)=limh0g1(hcos(π/4),hsin(π/4);π/4)h=limh0g1(h2,h2;π/4)hg_2(0, 0; \pi/4, \pi/4) = \lim_{h \to 0} \frac{g_1(h \cos (\pi/4), h \sin (\pi/4); \pi/4)}{h} = \lim_{h \to 0} \frac{g_1(\frac{h}{\sqrt{2}}, \frac{h}{\sqrt{2}}; \pi/4)}{h}
=limh0fx(h2,h2)cos(π/4)+fy(h2,h2)sin(π/4)h=limh012(fx(h2,h2)+fy(h2,h2))h = \lim_{h \to 0} \frac{\frac{\partial f}{\partial x}(\frac{h}{\sqrt{2}}, \frac{h}{\sqrt{2}}) \cos (\pi/4) + \frac{\partial f}{\partial y}(\frac{h}{\sqrt{2}}, \frac{h}{\sqrt{2}}) \sin (\pi/4)}{h} = \lim_{h \to 0} \frac{\frac{1}{\sqrt{2}}(\frac{\partial f}{\partial x}(\frac{h}{\sqrt{2}}, \frac{h}{\sqrt{2}}) + \frac{\partial f}{\partial y}(\frac{h}{\sqrt{2}}, \frac{h}{\sqrt{2}}))}{h}
h2=r\frac{h}{\sqrt{2}} = r とおく。
fx(r,r)=(6r33r3+r3(2r2)+2r5)(2r2)(2r43r4+r6)(2r)(2r2)2=(3r3+4r5)2r2(r4+r6)2r4r4=6r5+8r7+2r52r74r4=8r5+6r74r4=2r+32r3 \frac{\partial f}{\partial x} (r, r) = \frac{(6r^3 - 3r^3 + r^3(2r^2) + 2r^5)(2r^2) - (2r^4 - 3r^4 + r^6)(2r)}{(2r^2)^2} = \frac{(3r^3 + 4r^5)2r^2 - (-r^4 + r^6)2r}{4r^4} = \frac{6r^5 + 8r^7 + 2r^5 - 2r^7}{4r^4} = \frac{8r^5 + 6r^7}{4r^4} = 2r + \frac{3}{2} r^3
fy(r,r)=(2r39r3+5r5)(2r2)(2r43r4+r6)(2r)(2r2)2=(7r3+5r5)(2r2)(r4+r6)(2r)4r4=14r5+10r7+2r52r74r4=12r5+8r74r4=3r+2r3 \frac{\partial f}{\partial y} (r, r) = \frac{(2r^3 - 9r^3 + 5r^5)(2r^2) - (2r^4 - 3r^4 + r^6)(2r)}{(2r^2)^2} = \frac{(-7r^3 + 5r^5)(2r^2) - (-r^4 + r^6)(2r)}{4r^4} = \frac{-14r^5 + 10r^7 + 2r^5 - 2r^7}{4r^4} = \frac{-12r^5 + 8r^7}{4r^4} = -3r + 2r^3
limh012(2r+32r33r+2r3)h=limh012(r+72r3)h=limh012(h2+72(h2)3)h=limh012(h2+72h322)h=limh0h2+78h3h=12 \lim_{h \to 0} \frac{\frac{1}{\sqrt{2}} (2r + \frac{3}{2} r^3 - 3r + 2r^3)}{h} = \lim_{h \to 0} \frac{\frac{1}{\sqrt{2}} (-r + \frac{7}{2} r^3)}{h} = \lim_{h \to 0} \frac{\frac{1}{\sqrt{2}} (-\frac{h}{\sqrt{2}} + \frac{7}{2} (\frac{h}{\sqrt{2}})^3)}{h} = \lim_{h \to 0} \frac{\frac{1}{\sqrt{2}} (-\frac{h}{\sqrt{2}} + \frac{7}{2} \frac{h^3}{2\sqrt{2}})}{h} = \lim_{h \to 0} \frac{-\frac{h}{2} + \frac{7}{8} h^3}{h} = -\frac{1}{2}

3. 最終的な答え

(1) g1(0,0;θ)=0g_1(0, 0; \theta) = 0
(2) g2(0,0;0,π/2)=3g_2(0, 0; 0, \pi/2) = -3, g2(0,0;π/2,0)=2g_2(0, 0; \pi/2, 0) = 2
(3) g2(0,0;π/4,π/4)=12g_2(0, 0; \pi/4, \pi/4) = -\frac{1}{2}

「解析学」の関連問題

$(\frac{5}{12})^{20}$ を小数で表したとき、小数第何位に初めて0でない数字が現れるかを求める問題です。ただし、$\log_{10} 2 = 0.3010$ および $\log_{1...

対数常用対数桁数不等式
2025/6/22

初項が1である2つの無限等比級数 $\sum_{n=1}^{\infty} a_n$ と $\sum_{n=1}^{\infty} b_n$ がともに収束し、$\sum_{n=1}^{\infty} ...

無限級数等比級数収束数列の和
2025/6/22

(1) 無限級数 $\sum_{n=1}^{\infty} \log(1 + \frac{1}{n})$ が発散することを示す。 (2) 無限級数 $\sum_{n=2}^{\infty} \log(...

無限級数収束発散対数関数
2025/6/22

関数 $y = \log_3(3x-6)$ のグラフについて考える問題です。具体的には、以下の問いに答える必要があります。 * $\log_3(3x-6)$ を $\log_3(x - \text...

対数関数グラフ平行移動関数の変形
2025/6/22

関数 $y = \log_2 2x$ のグラフについて、$\log_2 2x = \log_2 x + ア$ のように変形し、$y = \log_2 x$ のグラフを平行移動して得られることを示す。平...

対数関数グラフ平行移動関数の変形
2025/6/22

与えられた三角関数の値を求める問題です。具体的には、$\sin(-15^\circ)$, $\cos(195^\circ)$, $\sin(195^\circ)$, $\cos(165^\circ)$...

三角関数加法定理三角関数の性質
2025/6/22

関数 $y = \log_{\frac{1}{2}}(x-1)$ のグラフについて考える問題です。具体的には、$y = \log_{\frac{1}{2}} x$ のグラフをどのように平行移動させれば...

対数関数グラフ平行移動関数の性質
2025/6/22

関数 $y = \log_2{\frac{x}{4}}$ のグラフについて考える。 $\log_2{\frac{x}{4}} = \log_2{x} - \boxed{ア}$ より、この関数のグラフは...

対数関数グラフ対数の性質平行移動定義域
2025/6/22

数列の和 $\frac{1}{1+\sqrt{5}} + \frac{1}{\sqrt{5}+\sqrt{9}} + \frac{1}{\sqrt{9}+\sqrt{13}} + \dots + \f...

数列有理化根号
2025/6/22

関数 $y = \log_2 x$ の $x$ の範囲が $\frac{1}{4} < x \le 2\sqrt{2}$ のとき、$y$ の値域を求めよ。

対数関数値域関数の増減
2025/6/22